Een geplande genocide
Op 24 april 1915 begon de genocidale campagne die de politieke leiders van het toenmalige Ottomaanse Rijk, Talaat Pasha, Enver Pasha en Djemal Pasha, hadden voorbereid. De eerste stap was de moord op iedereen die een Armeense opstand zou kunnen leiden. Op 24 april 1915 werden naar schatting 235 tot 270 vooraanstaanden Armeniërs opgepakt in Istanbul, in de dagen daarna nog eens 500 tot 800, en daarna nog eens honderden in andere steden. Vanaf februari 1915 al waren de Armeniërs in het Ottomaanse leger ontwapend en in werkbrigades ondergebracht. Ze werden in zo’n harde omstandigheden aan het werk gezet, dat de helft na enkele maanden dood was. De overblijvende soldaten werden vermoord. Na de intellectuelen en de soldaten, richtte de genocide zich nu op de overgebleven Armeniërs: oudere mannen, vrouwen en kinderen. Eerst werden in honderden steden en dorpen de mannen opgepakt, opgesloten en uitgemoord. Daarna stuurden de lokale autoriteiten de ouderen, vrouwen en kinderen onvoorbereid en te voet naar de Syrische woestijn. Het was niet de bedoeling om mensen te hervestigen zoals officieel beweerd werd, maar om ze op die marsen te doden of te laten verhongeren en zo alle Armeniërs uit te roeien. Ook de overlevers die de Syrische woestijn bereikten waren nog niet veilig: onder meer bij Deir-Es-Zor werden duizenden mensen die de dodenmarsen hadden overleefd vermoord, door ze in grotten te verstikken en te verbranden of door ze aan elkaar te binden en in de Tigris te gooien. Eén tot anderhalf miljoen mensen stierven.
Te weinig erkenning
De Armeense genocide was de eerste genocide van de twintigste eeuw, er zijn er helaas nog gevolgd. Tot op vandaag wil niet iedereen het feit dat de genocide heeft plaatsgevonden erkennen. Wat voor de joodse genocide tijdens de tweede wereldoorlog evident is, is dat blijkbaar niet voor de Armeense genocide. In Turkije ligt het thema bijzonder moeilijk. Het is een vaag bekende, lastige waarheid waarover niet gesproken kan worden. Wie dat wel probeert, wordt hard aangepakt of, in het geval van journalist Hrant Dink, vermoord. De feiten zijn nochtans niet te loochenen en in academische kringen is er geen twijfel: het gaat om een geplande genocide. De Turkse historicus Taner Akçam heeft talloze bewijzen van voorbedachtheid teruggevonden en gepubliceerd. Dat zoiets niet bespreekbaar is in het land, ligt aan het feit dat de genocide mee aan de basis ligt van het moderne Turkije. Mustafa Kemal kon in de chaotische periode na het einde van de Eerste Wereldoorlog een nieuw Turkije bouwen, rond het idee van een etnisch-culturele homogene Turkse gemeenschap. Daarvoor werden een hele reeks minderheden (Grieken, Assyriërs, Armeniërs) verdreven, vermoord of gedwongen geassimileerd. Het doel van de genocide was trouwens net het creëren van een etnisch homogener land, zodat minderheden in geen enkele regio meer dan 5 à 10 % van de bevolking zouden uitmaken. Turkije is vandaag etnisch homogener dan het ooit geweest is. Turkije is niet het eerste of het enige land waar etnische zuivering, gedwongen assimilatie of massamoord aan de basis ligt van de natievorming, maar de kwestie zit zo vervlochten met het ontstaan van het land dat elk verwijzing ernaar als een aanval op de Turkse natie wordt geïnterpreteerd.
Veel lokale bestuurders waren niet alleen uitvoerder van de genocide, maar ze hebben er ook van geprofiteerd. Ze pikten Armeense huizen, fabrieken of bezittingen in. Zij kwamen in de jaren van de Turkse onafhankelijkheidsoorlog terecht in het nationalistische kamp van Mustafa Kemal en zo raakte de ontkenning van de genocide en het verhinderen van de terugkeer van verdreven Armeniërs of de restitutie van gestolen goed, vervlochten met de strijd voor een Turkse natiestaat.
Toch zal Turkije ooit de Armeense genocide als feit moeten erkennen, als het een open en democratisch land wil zijn. Zoals de Duitsers het leed dat ze de joden hebben aangedaan, hebben erkend. Pas dan is verzoening mogelijk. Voor de Armeniërs, die ook vandaag nog geopolitiek en cultureel in een benarde positie zitten, is de voortdurende ontkenning en het grote verschil waarmee de wereld omgaat met de Armeense en de joodse genocide pijnlijk. Ook vandaag is een goede relatie met Turkije voor veel landen belangrijker dan de erkenning van feiten.
